Uitgesproken door Heide Warncke, conservator bibliotheek Ets Haim op de eerste dag Sjaboengot 5778 ter gelegenheid van de 402e verjaardag van onze bibliotheek.
Ik ben erg blij dat ik hier op deze plek weer iets over de jarige Ets Haim mag vertellen en degenen die mij kennen weten dat ik dat heel graag doe, nog liever natuurlijk in de bibliotheek zelf.
Eerst wil ik graag terugkijken op het afgelopen jaar en ook iets vertellen over een leuke ontdekking aan het begin van dit jaar, die de Portugese Gemeenten van Amsterdam en Hamburg, die in de 17de eeuw nauw met elkaar verbonden waren, weer wat dichter bij elkaar heeft gebracht.
Ets Haim heeft in 2017 ongeveer 900 bezoekers uit binnen- en buitenland ontvangen. Er is de laatste jaren veel aandacht van verschillende media voor de bibliotheek geweest en dat is duidelijk terug te zien in het aantal bezoekers. Bezoekers uit vele Joodse Gemeenschappen in de wereld weten Ets Haim te vinden. Ook is er steeds meer interesse vanuit de academische hoek. Studentengroepen uit diverse studierichtingen (boekwetenschap, rechten, restauratie, geschiedenis, Spaans, Portugees, Hebreeuws) bezoeken Ets Haim.
De ervaring leert trouwens dat juist studenten uit, naar het lijkt, minder voor Ets Haim relevante studierichtingen weer hele nieuwe inzichten kunnen geven over de collectie. Een goed voorbeeld hiervan is een studente boekwetenschap, Godelieva van de Randen, die op dit moment stageloopt bij Ets Haim. Zij doet onderzoek naar het gebruikte perkament van onze Misjné Tora uit het jaar 1282. Wij hebben tot nu toe altijd aangenomen dat er alleen kalfsperkament is gebruikt. Maar ik kan nu al verklappen dat dit niet het geval is. Nou denkt u misschien – wat maakt het uit? Kalf, geit, schaap? Haar onderzoek zal een belangrijke bijdrage leveren aan de vraag hoe, en misschien zelfs door wie Joodse boeken gemaakt zijn.
Interesse vanuit het buitenland was er ook met betrekking tot een tentoonstelling. Eind 2017 hebben 12 werken uit Ets Haim een verre reis gemaakt – Ets Haim en de Bibliotheca Rosenthaliana hebben samen een zeer goed ontvangen tentoonstelling in Washington georganiseerd met de titel Amsterdam as a City of Jewish Books. Deze tentoonstelling in het Museum of the Bible in Washington DC was zo succesvol, dat besloten is de samenwerking voort te zetten. Begin volgend jaar zullen wij samen een tentoonstelling maken over de prachtige Haggadot uit onze collecties.
Aan het begin van dit jaar heb ik als spreker deelgenomen aan een congres in Hamburg over de Hebreeuwse manuscripten die zich daar bevinden. Daar heb ik een verrassende ontdekking gedaan en daar wil ik graag wat meer over vertellen.
De vraag aan mij was om een handschrift te bespreken uit de collectie Hebraica in Hamburg. Dat vond ik in eerste instantie een lastige opdracht omdat ik de handschriften in Hamburg eigenlijk niet ken. Maar na wat onderzoek kwam ik tot mijn grote verbazing erachter dat zich in Hamburg een perkamenten rol bevindt met een inhoud die ik kende – namelijk uit een rol die wij hier ook bij Ets Haim hebben.
Het gaat om de zogenaamde Curiel rol. Hierin is een poging tot moord beschreven die in het jaar 1628 heeft plaatsgevonden op David Curiel. David Curiel, die ook bekend was onder de naam Lopo Ramirez, kwam van oorsprong uit Lissabon. Onder druk van de inquisitie vluchtte de familie via Frankrijk naar Amsterdam waar David begon ruwe diamanten van India naar Portugal te importeren. Hij werkte samen met zijn broer Jacob die hem hielp de Spaanse embargo’s op Nederlandse schepen te omzeilen door naar Hamburg te verhuizen. Daardoor was het hem namelijk mogelijk Duitse schepen en bemanning in te huren.
David was één van de rijkste kooplieden in Amsterdam in de 17de eeuw en het was bekend dat hij in zijn huis in de Sint Antoniesbreestraat diamanten bewaarde. Op een dag kwam een koopman naar zijn huis en wilde diamanten van hem kopen. Op het moment dat David de diamanten liet zien trok de zogenaamde koopman een mes en sneed David de keel door. Wonder boven wonder heeft hij deze aanslag overleefd. Om dit wonder te herdenken heeft David dit in de vorm en stijl van een Estherrol op laten schrijven en werd zijn verhaal elk jaar op Sjabbat Hagadol gelezen. De dief is trouwens veroordeeld tot de dood. De stad Amsterdam wilde een voorbeeld stellen door hem de hoogst mogelijke straf te geven want ‘in een stad met rechten is deze kwade aanslag niet te tolereren’.
Curiel rol, 17de eeuw, Amsterdam. Collectie Ets Haim – Livraria Montezinos, EH 47 E 51
In Ets Haim liggen zes verslagen van dit voorval, waaronder ook de rol. Verslagen van de rechtszaken die hebben plaatsgevonden en de veroordeling van de dief vinden wij in het Stadsarchief. Én er ligt dus ook een rol met dit verslag in Hamburg. De broer van David, Jacob Curiel was één van de vooraanstaande leden van de Sefardische Gemeente in Hamburg en ook HIJ wilde kennelijk het verhaal van zijn broer aan zijn familie doorgeven. De twee rollen zien er trouwens heel anders uit en zijn vrijwel zeker door verschillende schrijvers vervaardigd. Heel interessant om daar nog eens wat meer onderzoek over te doen.
De Portugese Gemeenten van Hamburg en Amsterdam hebben altijd een nauw contact gehad met elkaar. Vele families hadden familieleden in beide steden en veel rabbijnen en leraren uit beide steden hadden hun opleiding genoten bij Ets Haim. Mij is in ieder geval door dit onderzoek nog duidelijker geworden dat de geschiedenis van Amsterdam en Hamburg niet los van elkaar gezien kan worden.
Elk congres leidt weer tot interessante inzichten en nieuwe contacten. In september zal ik spreken op een congres in Israël over Ladino. Ik hoop dan vooral interesse te wekken voor het Ladino deel van onze collectie (ongeveer 100 werken). Ladino, of eigenlijk Judeo-Español, werd in deze Gemeente trouwens niet gesproken. Wel zijn er aanwijzingen dat men in het begin, toen men nog geen Hebreeuws kende, gebruik maakte van letterlijke vertalingen uit het Hebreeuws naar het Spaans, om de bijbel teksten te leren. Deze letterlijke vertalingen werden Ladino genoemd. De Ferrara Bijbel is daar het bekendste voorbeeld van.
Ik wil graag nog iets zeggen over de toegankelijkheid van Ets Haim. Ik zie Ets Haim niet als een museum. Het is natuurlijk prachtig om de ruimte te zien, naar de boekruggen te kijken en de sfeer te proeven. Ook dat moet mogelijk zijn. Maar het belangrijkste is dat de bibliotheek actief gebruikt wordt. Ik heb het weleens eerder gezegd – Ets Haim laat ons ook de geschiedenis zien vanaf de 17de eeuw. Van de vestiging van de eerste Portugese Joden in Amsterdam, de geschiedenis van de Houtgracht, van deze plek – jullie geschiedenis. Dat is traditie, identiteit en oorsprong. Ets Haim is altijd een plek van onderwijs en leren geweest en dat is een traditie die ik graag wil voortzetten. Ets Haim is daarom op afspraak voor iedereen open die de boeken wil studeren. Rondleidingen aan (toeristische) groepen zijn ook mogelijk, maar daar zijn kosten aan verbonden.
In het verleden is weleens de indruk ontstaan dat Ets Haim voor Gemeenteleden nu niet meer of minder toegankelijk is. Uit verhalen van een ver verleden weet ik dat vroeger de deur van de bibliotheek letterlijk altijd open stond. Dat is inderdaad niet meer het geval, maar figuurlijk staat deze deur wél altijd open. Als er interesse is voor een rondleiding bij Ets Haim dan wil ik die graag een keer op een zondag geven. Voel je dus vooral welkom om de bibliotheek te bezoeken. De PIG, de Portugese Synagoge, de 402 jaar oude school en bibliotheek Ets Haim zijn een belangrijk stuk Amsterdams-Joodse geschiedenis. Wij mogen het koesteren en er trots op zijn.
En ik kijk uit naar weer een mooi en inspirerend jaar met veel bezoekers, interessante ontmoetingen en leerzame momenten.
