Het geheim van de Synagoge: 18e-eeuwse behangsels gevonden in Portugese Synagoge

Tijdens werkzaamheden in de Portugese Synagoge in Amsterdam zijn onverwacht enkele 18e-eeuwse linnen behangsels aangetroffen. De behangsels lagen in twee verborgen tussenruimtes in de hechal, de grote kast waarin de Torarollen worden bewaard. Wanneer deze behangsels daar zijn neergelegd, is niet duidelijk. Alles wijst er echter op dat het behang daar anderhalve eeuw onopgemerkt heeft gelegen.

Het restauratieteam onder leiding van restauratiearchitect Frederik Franken van Bureau voor Bouwhistorisch Onderzoek en Restauratie was verrast toen zij boven in de hechal in een holle ruimte een verfrommeld beschilderd linnen behangsel aantroffen. Nog verrassender was de ontdekking van een tussenruimte die alleen bereikt kon worden via twee vloerluiken die verborgen waren onder een dikke stoflaag. Daar werd, opnieuw onder een dikke stoflaag, een tweede behangsel aangetroffen. Na de vondst van de behangsels nam Franken direct contact op met twee specialisten op het gebied van historische behangsels: Eloy Koldeweij, interieurspecialist bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Kunst & Interieur Historicus Richard Harmanni.

Conservering
Het unieke 17e-eeuwse interieur van de Portugese Synagoge is nog volledig intact, maar na eeuwenlang gebruik was het toe aan restauratie. In augustus 2021 begonnen de restauratiewerkzaamheden van interieuronderdelen van hout, koper en goudleer. Het grootste object dat onder handen wordt genomen is de hechal. In 2021 hebben meubelrestauratoren van Bruijs en Streep gedurende drie maanden de onderkant van dit enorme meubel (ruim 11 x 8 meter) geconserveerd, de afgelopen twee maanden hebben zij een groot deel van de bovenste helft schoongemaakt, loszittende onderdelen vastgelijmd en missende elementen aangevuld. In 2023 worden de overige werkzaamheden uitgevoerd, zoals het in de was zetten van het kostbare palissanderhout. Om alles te kunnen bereiken was een grote steiger om de hechal gebouwd. Alleen via deze steiger en een ladder, was de opening aan de achterzijde bereikbaar.

Geschilderd linnen behang
Het eerste behangsel dat werd aangetroffen betreft een geschilderde linnen behangsel. Hiervan zijn zes fragmenten gevonden, waarvan het grootste stuk maar liefst 141 x 177 centimeter meet. Tegen een donkergroene achtergrond is een trellis-achtig (gevlochten) patroon geschilderd met daartussen – in een wisselend ritme – wolkenvormige vensters in drie verschillende groottes. Afwisselend zijn hierin vogels en bloemen afgebeeld, monochroom en veelkleurig. Door de donkere achtergrond en de exotische ogende beelden lijkt het geïnspireerd op oosters lakwerk. Dit behang is een unicum, er is geen enkel vergelijkbaar voorbeeld bekend. Alles wijst erop dat het uit de periode 1740-1760 dateert.

Gevelouteerd linnen behang
Het tweede behangsel werd in de tweede verborgen ruimte gevonden. Het is een gevelouteerd (fluweelachtig) linnen behangsel. Het symmetrische patroon wordt gevormd door roodbruine wolpluis die op het op het grijs-wit geschilderde linnen is gelijmd. Daartussen bevinden zich rode, gele en groene tussenvlakken. Het patroon is geïnspireerd op ontwerpen van Daniel Marot, een van de meest belangrijke en invloedrijke ontwerpers van ons land. Het gevonden stuk meet 193 x 152,5 centimeter, maar toont niet het hele patroon. Vanwege de grote rapporthoogte en -breedte is het waarschijnlijk dat het ooit gehangen heeft in een groot en hoog vertrek zoals de zaal van een groot grachtenpand. Het behangsel is te dateren in de tweede kwart van de 18e eeuw. Gevelouteerd linnen behangsels waren in die tijd populair. In verschillende collecties worden hiervan losse fragmenten bewaard. Bijzonder is dat er in drie vertrekken in Dordrecht, Haarlem en Zutphen nog een dergelijk behangsel aan de wanden hangt. Het was destijds ook een exportproduct, onder andere in Duitsland en Zweden zijn hiervan verschillende voorbeelden bekend.

Beide behangsels zijn zeker van Nederlandse makelij. Zowel in als buiten Amsterdam bestonden in de 18e eeuw vele behangselfabrieken die dit soort behangsels maakten.